Skip to main content

"Granda ie la forza dla memoria che sta ti luesc." (da Cicero)

Villa Schönblick (plu tert Hotel Regina, ncuei Hotel Adler Balance)

Tl 1907 à l costrutëur de auteresc Josef Höglinger lascià frabiché sota l luech de Plajes la villa Schönblick. Tlo al njinià ite si cuatier, na berstot, majons per artejans da oradecà y na pitla pension cun gusté. Tl 1926 iel unì leprò mo deplù majons per i ghesć te na dependance te chëla che Höglinger à nce njinià ite na berstot nueva ntan che chëla da dant ie unida tramudeda te na sala da maië. L nsci nasciù Hotel Regina ie unì menà dala familia Höglinger nchin che l ie unì vendù, pona – tl 2008 – zarà ju y ala fin remplazà dal Hotel Adler Balance.

Beché, Unteruhrwirt (ncuei Hotel “Angelo Engel”)

L hotel “Angelo Engel” da ncuei ie daniëura stat na ustaria pra la vedla streda dla valeda. Si ravises va de reviers nchin tl 16ejim secul y nsci toca Dëur Dessot (o nce Beché o “Unteruhrwirt”) pra la ustaries plu vedles dl luech.

Tl 1896 vën la frabica dut ntëur restrutureda, l albierch giapa na bela sala da maië, na veranda y n verzon. Tl 1913 sëurantol la familia Demetz la cësa y la amplieia tl 1950 fajan dainora n hotel. Giut alalongia iel nce unì menà inant la ustaria, permò do na restruturazion dl 2004 ie chësta unida data su.

Hotel Dolomiti Madonna

Ntëur l 1898 ova l moler Christian Delago cumprà na cësa japé dla Scola d’ert y nijià ite cun si fëna  Josefina Schmalzl n café che i à pona amplià nchin tl ann 1906 tl “Dolomitenhotel Madonna”. Nce si berstot à Delago trapinà da Pedetliva tlo ca. Nsci pudovel ti pité ai ghesć – ora che 25 majons, n verzon y na veranda – nce n atelier da depënjer.

Tl 1908 ie te chësc hotel unì metù su l “Dolomitenalpenskiclub”, coche prim Skiclub dla valeda, y tl 1927 l Hockey-Club Gherdëina. Si cialé ora da ncuei ie l resultat de lëures de restruturazion y ampliamënt di ani 1950 y 1990.

Marienheim (ncuei Hotel Maria)

L ferleigher d’ert Franz Schmalzl de Ianesc ova tl 1872/73 fat su na cësa d’abitazion cun berstot sun plaza Sant Antone, ma bele ntëur l’ëuta dl secul fova l “Marienheim” l terzo majer hotel a Urtijëi  – cun na nudadoia y na sala da maië che se slargiova ora sun dut n partimënt.

Cun la Opzions ie l hotel passà tl avëi dl stat. Tl 1963 iel ora dla pert tl vest deventà na frabica nuzeda per l cumerz y l’abitazion ntan che la pert a ost ie unida trasfurmeda da Rosa Schmalzl tl Hotel Maria. Si familia mëina mo al didancuei chësc hotel.

Pension Villa Hohenwart

Tl 1906 à l marcadënt Giuani Mahlknecht frabicà sun n ciamp dl mesc Sneton de si genitores na villa tl Jugendstil che vën ncuei rateda na testemunianza autentica dl’architetura dl’ëuta dl secul te Gherdëina. Bele tosc do dassova la pension villa Hohenwart unì amplieda, ma la Prima viera mundiela ie stata de rëm per chisc plans. Tla pension iel unì metù a sté saudeies. Pervia che l ne ie do la viera nia unì dat n’indenisazion, à Mahlknecht messù vënder la frabica. Al didancuei iel te chësta cësa cuatieres.

Ustaria da Ianesc (plu tert “Gasthaus zur Traube”)

La vedla ustaria ja Ianesc (Vedl Ianesc, ncuei la butëiga Margherita) va de reviers al 16ejim secul. Tl 1679 ie tlo i scultëures dl baroch unic ala pientles cun i “snizleri”, uel dì chëi zipladëures che, cun si maniera de lauré da deletanc, manaciova de ruiné l bon inuem di scultëures.

Menadrë tl 19ejim secul à la ustaria mudà trëi iedesc la gestion, dan che Kristian Schmalzl l’à pona dl 1888 remplazeda cun na costruzion nueva. L’ustaria ja Ianesc ie bën resteda tl avëi dla familia, ma dal 1907 inant iela unida meneda da fitadins.

L lift sa Sacun

Per n vint ani an pudù ruvé sa Sacun cun l lift. L menova da ulache l ie ncuei la “Stua Zirm” a Urtijëi su sun n pra sota l “Jakoberhof”.

L lift da stuei, che Robert Höglinger (Hotel Regina) ova cumprà de segonda man, ie unì giaurì de lugio dl 1948. Plu tert iel unì tramudà te n lift da condles daviertes y tl 1960 sëurandat a Hansi Peristi da Banch. L lift ie unì tëut ju tl 1970. Sa Sacun, plu avisa da Pertan nchin sala ustaria Somont, fovel dal 1960 al 1969 nce n funzion pitl schilift.

Furnadoia sun Mont de Sëuc

La furnadoia da Urtijëi sun la Mont de Sëuc ie stata la prima sun chësta mont. Dal 1935 pudovela mené su te doi cabines de lën da 15 a 16 persones te sies menuc. A chësta moda àla praticamënter crià la fundamënta per n turism da d’inviern modern, per chël che l ie pona unì fat su mo d’autri lifc dai schi sun la Mont de Sëuc y sun i ronesc de Ronc y Vidalonch.

Tl 1968 ie la furnadoia unida restrutureda n prim iede, tl 1999 iel pona unì fat l mplant portamont da ncuei. L à na capazità de 2200 schiadëures al’ëura.

Monumënt locomotiva

La ferata de Gherdëina ie unida fata te mé cin mënsc danter l 1915 y l 1916 sciche linia de  refurnimënt per la front dla Dolomites. La menova da Tluses nchin te Plan y fova ënghe mo do la viera n cunliamënt de mpurtanza cun la Val dl Isarch – nce per la marcanzia zipleda che univa meneda ora per dut l mond.

La storia dla ferata de Gherdëina fina cun si ultimo viac ai 29 de mei dl 1960. Ntan si 44 ani de servisc fovel n azion 6 locomotives a tanf, l’ultima adurveda ie tl 1973 unida tramudeda te n monumënt.

Ustaria dl Baga (ncuei Hotel Gardena Grödnerhof)

L svilup de Gherdëina se lascia usservé tres l ejëmpl dla ustaria dl Baga, ncuei “Hotel Gardena - Grödnerhof”. L scultëur Ferdinand Perathoner (dl Baga) ova lascià frabiché n l ann 1911 sun n pra dl luech da Vidalonch na villa cun na berstot, doi ani do iel ruvà leprò n café per seniëures dl’aristocrazia.

Ti prim ani 1920 à la familia Demetz-Bernardi cumprà la cësa y plu tert nce l nsci tlamà “Schattenheim” iló daujin. La doi frabiches ie unides cunliedes: da n albierch storich iel cun i ani deventà n hotel a cin stëiles Relais & Châteaux.