Cunesciuda coche "Rothaus" o "Engelsburg", pervia de na figura de San Michiel sun la fassada, ie chësta villa dl'ëuta dl secul unida frabicheda dal costrutëur d'auteresc y ferleigher Josef Runggaldier da Passua, che stajova iló daujin tla Cësa bruma, per si fi Josef ir. Basite iel na berstot. La vën mo ncuei nuzeda dal scultëur Hermann Josef Runggaldier, n pronepot dl costrutëur.

Chësc post fej pert dla jita "L svilup dl’ëuta dl secul: villes y berstotes".

La Villa Rifesser, che ie sota defendura di bëns culturei dal 2006, fova unida frabicheda coche restruturazion de na vedla cësa da paur dal ferleigher Josef Rifesser do l 1890 tl stil dl storizism y cun na veranda cun elemënc tl "Jugendstil". Per l pigulier sun l cianton a sud-vest à l fi Josef ir. ziplà cater busć de figures di cumbatimënc de liberazion tirolesc.Tla berstot basite laurova nchina l'ultima ëuta dl secul l scultëur Pepi Rifesser da Stufan, nepot dl costrutëur.

Josef Moroder Lusenberg ova frabicà la Sonnenburg dl 1904 cun si fi Josef (bera Pepi) pra l ruf da Cudan, tla luegia ulache l fova n iede n vedl mulin dl luech da Scurcià. Basite iel unì njinià ite na berstot de ert sacrela ulache bera Pepi à amplià si mpreja da ferleigher de ert. La cësa dl scumenciamënt dl secul ie carateriseda da na sort de tët do la rata rera per Gherdëina: n tët da cater eles, n pigulier y na tor cun vieresc a doi archëc turonc sota chëi che l ie n'ëura da surëdl.

L vedl mesc da Jumbierch ie unì restruturà y mudà te na cësa d'abitazion borgheja da Annamaria Pezlauzer Moroder. La fova l'ava dl scultuëur y moler Josef Moroder (1846-1939) che à juntà l inuem dl mesc "Lusenberg" a si inuem. Tl partimënt dessëura à bera Śepl da Jumbierch (Josef Moroder Lusenberg) njinià ite si atelier da moler, che se à mantenì nchin a ncuei. Si segonda fëna Felizita marciadova tlo cun antichiteies. Nce la berstot de scultura tl partimënt basite se à mantenì tl uriginel. L nepot de bera Śepl, Harald Schmalzl, lëura tlo mo coche scultëur.

Franz Martiner senior da Kuenz, ferleigher y fi de na familia de cumerzianc cun na filiala de si firma a Valencia, à frabicà tl 1897 chësta villa ala fin dl Otcënt cun locai de produzion y spedizion. La firma de costruzion artistica de auteresc, che fova unida metuda su l ann dant, ti al plu tert sëurandat a si fi Franz iunior. La firma Franz Martiner espurtova, coche truepa d'autra firmes de auteresc de Gherdëina, dan l 1914 te duc i paejes dla Monarchia asburgica y ova giapà l titul de "furnidëur de chëurt" dal'arziduchëssa Maria Theresia de Braganza.

Franz Moroder de Plan de Mureda ova restruturà ntëur l 1874 la pitla cësa da paur de Lenert metan a jì si produzion d'ert sacrela coche rama nueva dla firma "Gebrüder Moroder". Tl 1906 àl cumprà n istitut d'ert a Offenburg che si fions Eduard y Rudolf à po menà inant. Sa Lenert y a Offenburg laurovel ti ani de majer suzes nchin dl 1914 nchina n 40 artejans artistics. L nepot Norbert à mo ziplà te chësta berstot storica nchin dan puec ani. Ncuei iela data su.

La cësa de Doss nueva ie unida frabicheda dl 1883 sun la puscion dl Vedl Doss dal moler Dominik Anton Moroder, l fra plu jëun dl artist Josef Moroder Lusenberg, coche cësa da doi partimënc. Japé  fovel na berstot da moler per l'ert sacrela te chëla che l laurova dan la Prima viera mundiela nchin a diesc lauranc. L fi Heinrich à menà inant la berstot da moler nchin ti ani 1960. Coche berstot da moler vëniela ncuei meneda tla cuarta genereazion tla Cësa Rumanc daujin.

La frabica ie unida cumpreda y restrutureda ntëur l 1830 da Josef Senoner da Costa, n marcadënt de Gherdëina a Nürnberg. Dl 1899 compra Franz Moroder (de Lenèrt) la cësa y sposta tlo ca la sënta de si firma "Gebrüder Moroder" da Plan de Mureda. Tla cësa da Costa al nce giaurì la prima stua da giamië valuta te Gherdëina. L tublà daujin, che tucova pra l vedl luech, se à mo mantenì tla forma uriginela.

Chësc post fej pert dla jita "L svilup dl’ëuta dl secul: villes y berstotes".

La frabica nueva dla Villa ANRI dl 1925, che ie ncuei sota defendura dla Sëurantendënza per i Bëns culturei, univa nuzeda da Anton Rifesser coche sënta dla firma dal medemo inuem metuda su dl 1921. Perchël iel unì njinià ite tlo locai per la berstots, i ufizies, l magasin, l mpacamënt y la mostres. I prudoc dla firma ANRI univa vendui nchin ti USA. Te si miëur ani dajova la firma da lëur a nchin 230 cunlauranc y cunlaurantes. Dl 1952 ie la produzion unida spusteda te n salamënt sun Plan da Tieja y tl 2021 iela unida stluta.

Chël che fova n iede n mesc da doi frabiches ie unì restruturà y à giapà na fassada nueva cun na decurazion da chedri cueceni sun i ciantons de cësa y curnijes cuecenes ntëur ai vieresc. La cësa da Pigon ie stata la sënta de una dla firmes de scultures plu vedles dla valeda: la firma Riffeser (Pigon) de Vinzenz Riffeser. L ann dla fundazion ne ie nia cunesciù ma segurmënter dan la Prima viera mundiela. Ala fin dl 20ejim secul vendova chëi da Pigon dantaldut marcanzia zipleda mpurteda, tl 2012 ie la mpreja unida stluta.